کد مطلب:50516 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:256
«ثمره العقل مقت الدنیا و قمع الهوی.»[1] . میوه ی عقل دشمنی دنیا (ی نكوهیده) و سركوبی هوای نفس است. در این بستر است كه آدمی به دین مداری و سلوك انسانی می رسد و راه به سوی حق را بدرستی بر خود هموار می كند. «الدین و الادب نتیجه العقل.»[2] . دینداری و رعایت ادب نتیجه ی عقل است. انسانی كه تربیت عقلانی می یابد، اهل عمل به حق و پایبندی بدان می شود و این خود، بهترین زمینه ی نجات و رستگاری آدمی است. «ثمره العقل لزوم الحق.»[3] . میوه ی عقل ملازمت با حق است. «ثمره العقل العمل للنجاه.»[4] . میوه ی عقل عمل كردن برای رستگاری است. جلوه های اجتماعی و سیاسی و مدیریتی تربیت عقلانی نرمی و مدارا در مناسبات و روابط و تدبیر نیكو و بهره مندی از انعطافهای اصولی و دوری از تنگ نظری و سخت دلی و خشك مغزی است. در بیانات نورانی امیرمومنان علی (ع) درباره این گونه ثمرات تربیت عقلانی چنین وارد شده است: «ثمره العقل مدارا الناس.»[5] . میوه ی عقل مدارا كردن با مردم است. «من عقل سمح.»[6] . هر كه عاقل باشد سماحت ورزد. [صفحه 261] «ادل شی ء علی غزاره العقل حسن التدبیر.»[7] . دلالت كننده ترین چیز بر بسیاری عقل آدمی نیكویی تدبیر اوست. از دیگر ثمرات تربیت عقلانی راستی و صداقت و پایداری و استقامت در همه ی امور است: «ثمره العقل الصدق.»[8] . میوه ی عقل راستی و صداقت است. «ثمره العقل الاستقامه.»[9] . میوه ی عقل پایداری و استقامت است. و نیز عقل است كه آدمی را به فهم صحیح امور و دریافت درست از هستی راه می برد. «العقل داعی الفهم.»[10] . عقل دعوت كننده ی فهم است. «من عقل فهم.»[11] . هر كه تعقل نماید می فهمد. فهم درست از عالم و آدم و هستی بخش عالمیان، راه حقیقت را به روی انسان می گشاید و آدمی را به تدبیری درست در زندگی این جهانی و اهتمامی نیكو برای زندگی آن جهانی رهنمون می گردد، چنانكه امیر بیان، علی (ع) بدین حقیقت اشارت كرده است: «افضل الناس عقلا احسنهم تقدیرا لمعاشه و اشدهم اهتماما باصلاح معاده.»[12] . برترین مردمان از نظر عقل نیكوترین ایشان است در برنامه ریزی و اداره ی معاشش و با همت ترین ایشان است در به اصلاح آوردن معادش. تربیت عقلانی خود، بهترین زمینه ی فراهم نمودن پاكی و پاكدامنی و راستی و راست روی است، زیرا عقل از «عقال» گرفته شده است و در اصل به معنای بستن و نگهداشتن و بند كردن و بازایستادن و جلوگیری كردن است، چنانكه گویند: «عقل البعیر بالعقال» یعنی بستن شتر با پایبند و «عقل لسانه» یعنی زبانش را نگه داشت و از سخن گفتن خودداری كرد،[13] و بر این اساس ادراكی را كه انسان به آن دل می بندد و چیزی را كه با آن ادراك [صفحه 262] می كند عقل نامیده اند،[14] و همچنین عقل را از آن جهت بدین نام خوانده اند كه انسان را از زشتیها و كجیها و ناراستیها بازمی دارد و به راه راست می خواند و بر درستی استوار نگه می دارد.[15] در حكمتهای والای علوی چنین آمده است: «من عقل تیقظ من غفلته و تاهب لرحلته و عمر دار اقامته.»[16] . هر كه تعقل نماید از غفلت خود بیدار گردد، برای رحلت خود آماده شود و سرای اقامت خود را آباد سازد. «من عقل عف.»[17] . هر كه عاقل باشد پروا نماید و پاكی ورزد. «شیمه العقلاء قله الشهوه و قله الغفله.»[18] . خوی خردمندان كمی خواهش نفس و اندكی غفلت است. «من عقل استقال.»[19] . هر كه عاقل باشد (همواره) طلب درگذشتن (از گناهان و تقصیرات خود را) نماید. از دیگر ثمرات گرانبهای تربیت عقلانی، تجربه اندوزی و عبرت گیری و در نتیجه راهیابی درست در زندگی است. امیرمومنان علی (ع) در سفارشهای تربیتی خود به فرزندش حسن (ع) فرموده است: «و العقل حفظ التجارب.»[20] . خردمندی نگهداری تجربه ها است. «افضل العقل الاعتبار.»[21] . افزونترین عقل یافتن قوت كسب عبرت است. «افضل العقل الرشاد.»[22] . افزونترین عقل راه یافتن است. آنچه ذكر شد، بخشهایی از ثمرات ارزنده ی تربیت عقلانی است كه موجب سعادت دو جهانی است و بدبخت آن كسی است كه از تربیت عقلانی بهره مند نگردد. امیرمومنان علی (ع) در ضمن نامه ای به ابوموسی اشعری بدین حقیقت اشارت كرده و فرموده است: [صفحه 263] «فان الشقی من حرم نفع ما اوتی من العقل و التجربه.»[23] . همانا بدبخت كسی است كه از سود عقل و تجربتی كه او را داده اند محروم ماند.
هر چه تربیت عقلانی بیشتر به بار بنشیند، ثمرات گوناگون بیشتر جلوه می كند و در عرصه های مختلف ظهور می نماید. آزادگی و رهایی از دنیای نكوهیده از اساسی ترین ثمرات تربیت عقلانی است، به بیان امام علی (ع):
صفحه 261، 262، 263.